२९ साउन, चितवन : नेपालमा हरेक वर्ष जंगली भाले हात्तीहरू मारिँदै जान थालेकोप्रति विज्ञहरूले चिन्ता व्यक्त गरेका छन् । भाले हात्तीहरु मर्ने क्रम नरोकिए प्रजननमा समस्या आउने उनीहरुको चिन्ता छ ।
‘एलिफेन्ट इकोलोजी’मा पीएचडी गरेका बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जका प्रमुख संरक्षण अधिकृत डा. अशोककुमार राम भाले हात्तीहरु मारिदै जाँदा आउने दिनमा प्रजननमा संकट देखिन सक्ने बताउँछन् ।
‘हामीले सौराहामा प्रजनन् केन्द्र त खोलेका छौं, निजी हात्तीहरुलाई पनि जंगली भाले हात्तीले प्रजनन् गराउँछन्, मान्नुस् की एकदिन यी जंगली भाले हात्ती नै भएनन् भने प्रजनन् केन्द्रको के अर्थ रहन्छ ?’ डा. राम भन्छन्, ‘हात्तीलाई निहीत स्वार्थका लागि मार्नु सरासर गलत छ, यसले हाम्रो पर्यावरण र जैविक प्रणालीमा नै असर गर्छ ।’ उनका अनुसार पछिल्लो १५ वर्षको अवधिमा ५८ वटा हात्ती मानवीय कारणबाट मारिएका छन् ।
संरक्षणकर्मी डा.बाबुराम लामिछानेका अनुसार पूर्वको झापादेखि पश्चिमको कञ्चनपुरसम्म हात्ती मारिने क्रम हरेक वर्ष बढ्दै गएको छ । गत वर्ष मात्रै १२ वटा हात्ती विभिन्न कारणले मारिएका छन् । मारिनेमा अधिकांश जंगली भाले हात्ती रहेको उनी बताउँछन् ।
नेपालमा दुई सयको हाराहारीमा जंगली हात्ती रहेको बताउँदै उनी भन्छन्, ‘हरेक महिना एक/एक वटाको दरले यसैगरी भाले हात्ती मारिदै जाने हो भने हात्ती जोगाउनै मुस्किल हुनेछ ।’
सामाजिक सञ्जाल फेसबुकमा हात्ती मरेका समाचारहरू सेयर गर्दै डा.लामिछानेले प्रश्न गरेका छन्, ‘के हाम्रो पुस्ताले हात्तीलाई जोगाउन नसक्ने नै हो त ?’
हात्ती मारिनुमा मानवीय क्रियाकलाप जिम्मेवार रहेको यस क्षेत्रका जानकारहरु बताउँछन् ।
डा. लामिछानेका अनुसार जंगली भाले हात्तीहरु आफ्नो समूहबाट कारणबस छुट्टिएर पोथीको खोजीमा लामो दूरीको यात्रा गर्छन् । यस्तै यात्रामा निस्किने भाले हात्तीबाट चितवनको सौराहास्थित प्रजनन् केन्द्रमा रहेका पोथी हात्तीसँग संसर्ग हुने गर्दछ । रोनाल्डो, ध्रुवे र गोविन्दे नामका जंगली हात्तीले सौराहाको प्रजनन् केन्द्र धानेका छन् ।
‘रोनाल्डो र ध्रुवेका २० भन्दा बढी सन्तान प्रजनन् केन्द्रमा हुर्किरहेका छन् । निकुञ्जका विभिन्न पोष्टमा पनि पोथी हात्ती भएको ठाउँमा जंगली भाले हात्ती आएर प्रजनन् गर्दछन्,’ डा. राम भन्छन्, ‘ यदि जंगली भाले हात्ती यसरी मासिँदै जाने हो भने कुनै दिन प्रजनन् केन्द्र नै सकिन्छ ।’
प्रजनन केन्द्रका कर्मचारीहरुका अनुसार निकुञ्जभित्र पालिएका भाले हात्तीबाट प्रजनन गराउन सकिँदैन । यसरी प्रजनन् गराउँदा भाले हात्ती पल्किएर काममा लगाउनै नसकिने र माहुतेलाई नै आक्रमण गर्ने उनीहरुको भनाइ छ ।
पोथीको खोजीमा हिँड्ने क्रममा विभिन्न ठाउँमा मान्छेसँग भेट हुँदा कहिले हात्तीले मान्छे मार्ने र कहिले मान्छेले हात्ती मार्ने घटना हुने गर्दछ । त्यसैले हात्तीहरु पुर्खादेखि हिँड्ने गरेको बाटो (जैविक मार्ग)मा भएका संरचना र बस्तीहरु हटाउनुपर्ने सुझाव डा. रामको छ ।
झापा, चितवन, बर्दिया लगायत स्थानमा हात्ती हिँड्ने बाटोको अवरोध हटाउन सके द्वन्द्व पनि घट्ने र त्यसको फाइदा हात्ती तथा मान्छे दुवैलाई हुने उनले बताए । जनचेतनामूलक कार्यक्रमहरु गरेर पनि हात्ती माथिको आक्रमण रोक्नुपर्ने डा.रामको भनाइ छ ।
उनका अनुसार २०६७ देखि २०७४ सम्म झापा, पर्सा र चितवन करिडोरमा १७ वटा जंगली हात्तीहरु आएकोमा १६ वटा हात्तीहरु मारिएका छन् ।
२०७७ देखि २०८० सम्म हेर्दा यो रुटबाट ५ वटा भाले हात्ती सौराहातिर आएको उनको भनाइ छ । दुईवटा हात्ती फर्किएर बाहुनडाँगी कटेको देखिएको डा.रामले बताए ।
सो समूहमा रहेको मकुना नामको हात्तीलाई निकुञ्ज सुरक्षार्थ खटिएको नेपाली सेनाले २०८१ माघ २३ गते गोली हानेर मारेको थियो । मकुनालाई सौराहा क्षेत्रबाट निकुञ्जको कोर क्षेत्रमा लैजाने क्रममा सुरक्षाकर्मी तथा निकुञ्जका कर्मचारी माथि आक्रमण गरेपछि ज्यान जोगाउन गोली हानेर मारिएको निकुञ्जका अधिकारीहरुले बताउँदै आएका छन् ।
हात्तीबारे जानकार डा.लामिछानेले बर्सेनि हात्ती मार्दै गएमा नेपालमा हात्ती एक हजारको नोटमा मात्रै सीमित हुने चेतावनी दिए ।
चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा अहिले छावासहित ५८ वटा हात्ती छन् । राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोषमा ५ वटा र सौराहामा निजीस्तरमा पालिएका ४५ वटा हात्ती छन् ।
