भजनी : जहाँ १२ गाउँका किसान वर्षेनि श्रमदानमा २० किलाेमिटर कुलो सफाई गर्छन्

भजनी, कैलाली, मङ्सिर २५ : बिहान १० बज्नै लाग्दा कैलालीको भजनीका हरेक घरबाट एक–एक जना कोदालो लिएर निस्किए । अघिल्लो दिननै उनीहरुले भोलिपल्ट भेला हुने ठाउँ तय गरिसकेका थिए ।

कोही काँधमा कोही हातमा कोदालो बोकेर निस्किएका १२ वटा गाउँका चार सय परिवारका एक/एक जना कुलो सरसफाईका लागि भेला भएका हुन् । आफ्नो खेतबारीमा सिँचाइका लागि थारु समुदायका बस्तीका बासिन्दाले हरेक वर्ष यसैगरी श्रमदानमा कुलो सफाइ गर्दै आएका छन् ।

करिब २० किलोमिटर लामो गौनैया सिँचाइ कुलोले भजनी नगरपालिकाका १, २ र ३ वडाका ४ सय परिवारको खेत सिँचाइ हुने गरेको छ । यतिबेला तराईमा गहुँ बालीमा सिँचाइ गर्ने समय भएकाले स्थानीय कुलो सफाईका लागि श्रमदान गरिरहेका हुन् ।

थारु समुदायका प्रायः घरका पुरुष कामको खोजीमा घरबाहिर छन् । कुलो सफाइ गर्ने श्रमदानमा पनि महिलाको संख्या बढी हुने गरेको छ । पुस्तौंदेखि सञ्चालन हुँदै आएको कुलो बर्खामा बाढी र कटानले क्षति हुने गरेको छ । गहुँमा पानी लगाउन उनीहरु हरेक वर्ष कुलो मर्मतका लागि यसैगरी जुट्ने गरेका छन् ।

थारु समुदायमा अहिले पनि सामूहिक रुपमा काम गर्ने चलन छ । भजनी–१, २ र ३ नम्बर वडाका किसानका खेतमा सिँचाइ हुने गौनैया कुलोको लम्बाई भण्डै २० किलोमिटर लामो कुलोको मुहान काँडा नदी हाे । ०४८ सालमा पक्की बाँध निर्माण गरिएपछि उनीहरुले काँडा नदीस्थित मुहानमा श्रमदान गर्नुपरेको छैन ।

बाँध पक्की भए पनि त्यस अगाडि गाउँगाउँ पुग्ने कुलो अहिले पनि कच्ची छ । त्यसको मर्मत र सफाईका लागि उनीहरुले हरेक वर्ष श्रमदान गर्दै आएका हुन् । ‘यो सरसफाई गर्न एक/दुई परिवारको बशको कुरा हुँदैन । हरेक वर्ष मंसिरमा सबैले कम्तीमा चार दिन श्रमदान गर्नुपर्छ,’ स्थानीय बाबुराम चौधरीले भने ।

सोमबार उनीहरुले काँडा गाउँको पुलमा भेला भएर भजनी–३ काँडा, चकुलिया र पेरहन्नी गाउँको बीचबाट बग्ने कुलो सरसफाइ गरेका थिए । वडा–१ का डाँगा भजनी, गौनैया, चकुलिया, ठेगरपुर, मधुवन, सिर्जनाबस्ती गरी ६ गाउँ, वडा २ का रजवारा र वडा ३ का काँडा, पडरिया, ठेकीपुर, पकरियापुर र ढुसीका गरी १२ गाउँका ४ सय १ परिवार सरसफाईमा आबद्ध थिए ।

कुलाे सफाईकाे काम गर्ने तरिका पनि पुस्तौंदेखिकै छ । ४ सय जनालाई ६–७ जनाका दरले समूह बनाउँछन् । सानो समूहमा काम गर्न सजिलो हुने भएकाले यस्तो गर्दै आएको बाबुरामले सुनाए । एउटा बाँसको करिब चार मिटर लामो लठ्ठी बोकेका हुन्छन् । एउटा समूहलाई चार मिटर भाग लगाइन्छ । अनि कोही झार काट्न, कोही ढिस्को सफा गर्न त कोही माटो पन्छाउन खटिन्छन् । ‘कुलो सरसफाईका बेला हामीहरुलाई पर्व आए जस्तै उत्साह हुने गर्छ,’ बाबुरामले भने ।

उनीहरुको खटनपटन तथा व्यवस्थापन काँडा भजनी जल उपभोक्ता समितिले गर्दै गरेको छ । गाउँगाउँबाट परिचालन गर्ने काम भने स्थानीयले स्वमंसेवी रुपमा गठन गरेको टोल विकास संस्थाका पदाधिकारीले गर्छन् । ‘सिँचाइ लाग्ने भजनीका १२ गाउँको यो साँझा कुलो हो । पुर्खादेखिकै यो कुलो वर्षमा एक पटक सफाई गर्ने परम्परा नै हो,’ जल उपभोक्ता समितिका अध्यक्ष बेनुलाल चौधरी भन्छन्, ‘गाउँबाट को आए, को आएनन् भन्ने रेखदेख र परिचालन गर्ने काम टोल विकास समितिले गर्छन् ।’

श्रमदानकाे काम बिहान १० देखि साँझ ४ बजेसम्म काम चल्छ । हरेक परिवारबाट एक जना अनिवार्य सहभागी हुनुपर्ने नियम छ । हरेक साँझ प्रत्येक गाउँगाउँको बेग्लाबेग्लै हाजिर लगाउने चलन छ । पूर्वजानकारी नदिइ अनुपस्थित हुनेलाई भने दैनिक ६ सय रुपैयाँ जरिवाना गर्ने शिव पार्वती टोल विकास संस्था रजवाराकी अध्यक्ष सरस्वती चौधरीले बताइन् । ‘१२ गाउँमा गठन भएका १७ वटा टोल विकास संस्थाका पदाधिकारीले स्वंमसेवी रुपमा परिचालनको काम गर्छन्,’  सरस्वतीले भनिन्  ‘यो काममा भलमान्साहरुले पनि सघाउँछन् ।’

तीन दशकअघिसम्म पनि पहाडका बासिन्दाले भजनी क्षेत्रलाई ‘मलवार‘ भन्थे । यहाँ अहिले जस्तो बाक्लो बस्ती थिएन । पछिल्ला दशकमा भजनीको अनुहार बद्लिएको छ । पहाडबाट बसाइँ सरेका परिवारका घरहरु बाक्लिँदै गएका छन् । ‘हामी सरकारको मुख ताकेर बस्दैनौं । कुलो हाम्रो, खेत हाम्रो हो, भविष्य पनि हाम्रै हो । त्यहीँ भएर हामी आफैं जुट्छौं,’ भजनीका अगुवा हरिराम चौधरीले भने  ‘खेतीयोग्य जमिन मासिँदै गएर आवास क्षेत्र विस्तार हुँदै गएकोमा चिन्ता लाग्छ ।’

उनीहरु श्रमदानमा कुलो सरसफाई गर्ने आफ्नाे परम्परामा गर्व गर्छन् । ‘हाम्रो सामुदायिक एकता र श्रमदानको नमुना जस्तै हो यो काम, सरकारको मुख ताक्ने गरेको भए सायद कुलो उहिल्यै बन्द हुन्थ्यो होला,’ रजवाराका भीम चौधरी भन्छन्, ‘आफ्नो कामका लागि सरकारको मुख पनि ताक्दैनौं । गाउँका अरु काम पनि सबै जुटेर आफै समाधान गर्दै आएका छौं ।’

– अर्जुन शाह